De Limes, het landschap als palimpsest19

Het landschap is een leesbaar palimpsest. (Een palimpsest is een hergebruikt stuk perkament dat een handschrift draagt. De bovenste laag van dit perkament met de tekst erop werd afgeschraapt, zodat het perkament opnieuw beschreven kon worden.) Dat betekent dat we, met enige moeite, de bijna verdwenen historische lagen in het landschap nog kunnen ontwaren. Zo kunnen wij ook nu nog sporen zien van de Romeinse tijd. In mijn beelden leg ik de verborgen lagen van de plaatsen langs de Limes in het landschap bloot.

De Neder-Germaanse Limes is in juli 2021 uitgeroepen tot UNESCO Werelderfgoed. Dit deel van de grens van het Romeinse Rijk volgde de loop van de Rijn van de Noordzeekust tot aan het Eifelgebergte ten zuiden van Bonn. Vanwege de strategische ligging werden er meerdere forten gebouwd op het grondgebied van het huidige Nijmegen. Deze plek groeide uit tot een belangrijk militair en economisch centrum van Romeins Nederland.

De plaatsen die ik gefotografeerd heb zijn allemaal beschermd door de UNESCO werelderfgoedstatus, waarbij de archeologische waarde voornamelijk onder de grond zit. De vraag die mij interesseert is: wat maakte deze specifieke plaats zo belangrijk voor de Romeinen? Waarom juist hier? En zouden we dat ook nu nog zo kunnen ervaren?

In zekere zin loopt de Limes gelijk op met de rivier de Rijn. De loop
van deze rivier is echter altijd aan verandering onderhevig. Ook in de afgelopen tweeduizend jaar is die loop een aantal keer verlegd. Aan de hand van deze oude Romeinse grens is dit goed te zien.
Belangrijke plaatsen van de Limes, zoals het Fort Vechten bij Bunnik, liggen nu niet meer aan het water, maar in dit geval langs de snelweg A12. De plaats Neuss-Koenenlager ligt daarentegen nog aan de Rijn,
en wel op de plek waar de rivier de Erft uitmondt in de Rijn. Net als de Romeinen kijk je vanaf de stuwwal bij de Hunerberg en het Kops Plateau in Nijmegen over het rivierenlandschap van de Rijn en de Waal.
De samenkomst van rivieren als logische locatie voor handel en als strategisch militaire plaats, was van essentieel belang voor de Romeinen om zich er te vestigen. Daarnaast speelden natuurlijke hulpbronnen een rol, zoals de kalkstenen in Iversheim of de klei bij de Holdeurn in Berg en Dal waar dakpannen van werden gemaakt.

De landschappelijke kwaliteiten werden zo dus zeer goed benut. En ook nu hoef je maar naar een kaart van het gebied te kijken waar
de Romeinen zich bevonden, en je ziet dat de link met de rivier of andere natuurlijke elementen overduidelijk is. Echter zonder deze kennis van de geschiedenis ga je snel voorbij aan het stuk bos, de woonwijk of de heuvel die er nu ligt. Met de historische en archeologische kennis wordt het landschap leesbaar en daarmee wordt de ervaring van het hedendaagse landschap verrijkt. Zo is het landschap een palimpsest, laag na laag na laag onthult zich de geschiedenis, in dit geval die van de Limes.

In mijn fotografie heb ik een proces ontwikkeld dat vele elementen combineert. Met de directe ervaring van het landschap door het wandelen en kijken, in combinatie met de kennis die ik van een plaats heb, maak ik mijn opnames. Die combineer ik tot één samengesteld beeld dat uiteindelijk de essentie vormt van die plaats en de landschappelijke kwaliteiten ervan. Op deze wijze breng ik de bijna verdwenen lagen van het landschap weer naar boven.